Φοβίες: Αντιμετωπίζοντας όσα μας τρομάζουν

«Ένας φίλος μου φοβάται την φωτιά». «Ξέρω κάποιον που φοβάται να μπει σε ασανσέρ και ανεβαίνει στον 6ο με τα πόδια κάθε μέρα». «Μια φίλη φοβάται να καταπιεί χάπια». Με αφορμή αυτές τις δηλώσεις που εξελίχθηκαν σε ενδιαφέρουσα συζήτηση στα γραφεία του in2life, αποφασίσουμε να ερευνήσουμε ένα θέμα, που απ’ ό,τι φαίνεται απασχολεί και βασανίζει πολύ κόσμο: τις φοβίες.

Τι είναι η φοβία;
«Πρέπει να ξεχωρίσουμε τις έννοιες φοβία και φόβος», μας λέει ο κ. Παύλος Μεταξάς, ψυχολόγος-ψυχοθεραπευτής, εισάγοντάς μας στο θέμα. «Στην περίπτωση του φόβου, υπάρχει αντικειμενικός κίνδυνος. Ο φόβος δηλαδή σχετίζεται με τα φυσικά ανακλαστικά του οργανισμού μας και είναι απολύτως φυσιολογικός αλλά και αναγκαίος. Όταν βρισκόμαστε απέναντι από ένα άγριο ζώο, φοβόμαστε, επειδή πραγματικά κινδυνεύει η σωματική μας ακεραιότητα», εξηγεί.

«Αντίθετα, η φοβία δεν σχετίζεται με αντικειμενικό παράγοντα. Δεν υπάρχει αντικειμενικός κίνδυνος, ή έστω είναι ελάχιστος σε αναλογία με τον πανικό μας», μας επισημαίνει ο κ. Μεταξάς. Η φοβία, λοιπόν, είναι κατά κάποιον τρόπο «αδικαιολόγητη», αφού επί παραδείγματι, κάποιος έχει φοβία να μην πέσει το αεροπλάνο, ενώ οι πιθανότητες να συμβεί κάτι τέτοιο είναι λιγότερες από μια στο εκατομμύριο.

Πώς δημιουργούνται οι φοβίες; «Δεν γνωρίζουμε 100% πώς προκύπτει η φοβία», μας εξηγεί ο ειδικός, «αλλά σύμφωνα με την ψυχοδυναμική προσέγγιση, είναι αποτέλεσμα της ανάγκης του οργανισμού να μειώσει το άγχος του».
Με άλλα λόγια, έχουμε φοβίες για να μην έχουμε άγχος. Παράδοξο δεν ακούγεται; «Ο άνθρωπος έχει διάχυτο άγχος», επεξηγεί ο κ. Μεταξάς, «που ενοχλεί την ψυχική του ισορροπία, καθώς δεν γνωρίζει από πού προέρχεται. Έτσι, προσπαθεί να το μειώσει, μετατρέποντάς το σε κάτι συγκεκριμένο, άρα και αντιμετωπίσιμο». Εν ολίγοις, ο άνθρωπος ασυνείδητα επικεντρώνει την φοβία σε ένα τυχαίο αντικείμενο ή κατάσταση, ώστε να έχει κάτι απτό να αντιμετωπίσει.

«Το αντικείμενο της φοβίας δεν συνδέεται απαραίτητα με κάποιον αντικειμενικό παράγοντα, όπως για παράδειγμα μια τραυματική εμπειρία», τονίζει ο κ. Μεταξάς. «Μεταφέρουμε το άγχος μας στο φοβικό αντικείμενο, που πιθανώς είναι άσχετο με τις εμπειρίες μας», συνεχίζει.

Άλλες ψυχολογικές προσεγγίσεις κάνουν λόγο για κληρονομικό υπόβαθρο των φοβιών, καθώς συναντώνται συχνά άτομα της ίδιας οικογένειας τα οποία «μοιράζονται» την ίδια φοβία. Αυτό, όμως, μπορεί να συμβαίνει λόγω ταύτισης του παιδιού με τον γονέα και όχι εξαιτίας των γενετήσιων παραγόντων.

Φοβίες και καθημερινότητα Τελικά, κινδυνεύουν στην ουσία οι φοβικοί; Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι οι καθημερινές πρακτικές συνέπειες της φοβίας, σύμφωνα με τον ειδικό. «Ο οργανισμός του ανθρώπου προσπαθεί με την φοβία να μειώσει το άγχος, αλλά στην πραγματικότητα ίσως κάνει τα πράγματα χειρότερα, δημιουργώντας πρακτικά προβλήματα. Σκεφτείτε κάποιον με κλειστοφοβία που μένει στον 5ο όροφο και αναγκάζεται να κουβαλά καθημερινά τα ψώνια του ανεβαίνοντας τις σκάλες», αναφέρει ο κ. Μεταξάς.

Ας γίνουμε, όμως, πιο συγκεκριμένοι. Ποιες είναι οι πιο συνηθισμένες μορφές φοβίας και πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν;

Κλειστοφοβία
Μία από τις φοβίες που συναντώνται πιο συχνά είναι αυτή των κλειστών χώρων, γνωστή και ως κλειστοφοβία. Ασανσέρ, στενές αίθουσες, μέσα μεταφοράς όπως το μετρό και εν γένει κλειστοί χώροι αποτελούν «πηγή ιδρώτα» για όσους υποφέρουν από κλειστοφοβία. Τα τοιχώματα του χώρου φαίνονται να στενεύουν συνεχώς, ιδιαίτερα αν το άτομο είναι μόνο του. Την πνιγηρή αυτή αίσθηση γνωρίζει πολύ καλά η Χρύσα, 33 ετών, η οποία αντιμετωπίζει πρόβλημα όταν χρειάζεται να μπει σε ασανσέρ. «Αυτό άρχισε να μου συμβαίνει όταν γύρισα στην πόλη μου μετά τα φοιτητικά μου χρόνια, δεν το είχα ανέκαθεν», μας εξηγεί. «Πριν, έμενα στον τέταρτο όροφο και χρησιμοποιούσα κανονικά το ασανσέρ», συμπληρώνει.

Υψοφοβία
«Όσες φορές τυχαίνει να βρίσκομαι ψηλά σε κάποια πολυκατοικία και να κοιτάζω προς τα κάτω, πάντα νιώθω τρομερό φόβο και σχεδόν χάνω την ισορροπία μου». Ο Γιάννης, 19 ετών, στον οποίο ανήκει η παραπάνω δήλωση, προφανώς μισεί τα ύψη. «Δεν πιστεύω ότι αυτό είναι κάτι παράλογο, μπορεί στην ουσία να γνωρίζω ότι δεν κινδυνεύω αν κοιτάξω κάτω από κάπου πολύ ψηλά, π.χ. στο αεροπλάνο που έτσι κι αλλιώς δεν μπορείς να πέσεις χάνοντας την ισορροπία σου, ωστόσο το αποφεύγω για να έχω το κεφάλι μου –και το στομάχι μου- ήσυχο», λέει γελώντας.

Πώς άραγε αισθάνονται οι άνθρωποι σαν τον Γιάννη, που δεν θα άντεχαν να μείνουν σε… ουρανοξύστη; Γνωρίζουν ότι η φοβία τους δεν βασίζεται σε αντικειμενικό κίνδυνο; «Δεν έχω προσπαθήσει να το αντιμετωπίσω, γιατί δεν το θεωρώ ελάττωμα το οποίο πρέπει να διορθωθεί, και σίγουρα δεν είναι κάτι που συναντώ συνέχεια στην καθημερινότητά μου», καταλήγει ο Γιάννης.

Φοβίες για τα ζώα Πόσες γυναίκες δεν τρέμουν στην ιδέα ότι ένα ποντίκι θα περάσει από μπροστά τους; Πόσοι από εμάς δεν ανατριχιάζουν σκεπτόμενοι την παρουσία μιας κατσαρίδας ή μιας αράχνης που μπορεί να κάνει guest εμφάνιση στο σπίτι μας; Άτακτη υποχώρηση στην θέα ενός σκυλιού στον δρόμο και κρίσεις πανικού είναι επίσης κάποιες από τις εκφάνσεις τέτοιων φοβιών.

«Δεν με ενοχλεί κανένα άλλο ζωύφιο», μας λέει η Μαρία, 27 ετών, «παρά μόνο οι κατσαρίδες. Με πιάνουν μέχρι και τα κλάματα όταν δω κάποια, φοβάμαι ότι θα με κατασπαράξει», μας εξηγεί με τον αντίστοιχο τρόμο στον τόνο της φωνής της. Ο Θανάσης, 31 ετών, από την άλλη, δεν αντέχει τις αράχνες και τα μεγάλα σε μέγεθος έντομα. «Νομίζω ότι άρχισα να τις φοβάμαι μετά από μια σχετική ταινία που είχα δει παλιότερα», θυμάται.

Αγοραφοβία
Πρόκειται για φοβία των ανοικτών χώρων και εμφανίζεται πιο συχνά στους ενήλικες και κυρίως στις γυναίκες. Ο ορισμός της αγοραφοβίας περικλείει εν γένει τις καταστάσεις κατά τις οποίες το φοβικό άτομο πιστεύει ότι είναι εκτεθειμένο και πως δεν υπάρχει έξοδος διαφυγής ή έστω διαφυγή χωρίς αίσθημα ταπείνωσης. Κρίσεις πανικού, έντονο καρδιοχτύπι και ζάλη με αίσθημα αποπροσανατολισμού είναι τα συμπτώματα της αγοραφοβίας.

Φοβίες για όλα τα γούστα Άλλες, πιο «ιδιαίτερες» φοβίες, αλλά που όλοι έχουμε ακούσει από γνωστούς μας είναι και η «βροντοφοβία» (η φοβία δηλαδή για τις βροντές και τις αστραπές), η νεκροφοβία (φοβία για τον θάνατο ή για νεκρά σώματα), η φοβία για το σκοτάδι, η εμετοφοβία (με προφανές φοβικό αντικείμενο) και η καρκινοφοβία.

Μη φοβού… Πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν οι παραπάνω φοβίες; Είναι κάτι που ξεπερνιέται; Ο κ. Μεταξάς μας εξηγεί: «Κοινός παρονομαστής όλων των φοβιών είναι το υπαρξιακό άγχος. Επομένως, η ψυχοθεραπευτική παρέμβαση για την αντιμετώπισή του ίσως είναι η βάση για την μακροπρόθεσμη καταπολέμηση της φοβίας».

«Υπάρχουν, βέβαια, και οι συμπεριφορικές τεχνικές ως μέσο αντιμετώπισης, που είναι πιο αποτελεσματικές από άποψη ταχύτητας», μας αναφέρει ο ψυχολόγος, δίνοντάς μας τα παρακάτω παραδείγματα: Στην περίπτωση ενός κλειστοφοβικού ανθρώπου, ο οποίος δεν θέλει να μπει στο μετρό, η συμπεριφορική προσέγγιση υποδεικνύει την σταδιακή εξοικείωση του ατόμου με την κατάσταση. Δηλαδή, παρουσία του ψυχοθεραπευτή ή ενός κοντινού ανθρώπου του, το φοβικό άτομο θα πρέπει να κατέβει στο μετρό, και να καθίσει για λίγο εκεί, χωρίς να μπει μέσα στο βαγόνι. Την επόμενη φορά, θα μπει μέσα στο βαγόνι για λίγο και θα ξαναβγεί, χωρίς να ταξιδέψει. Στην συνέχεια, και όταν νιώσει έτοιμος, θα μπει στο μετρό και θα ταξιδέψει για έναν σταθμό.
Με τον ίδιο τρόπο μπορεί να προσεγγιστεί και ο «τρόμος του ανελκυστήρα». Παραμονή για κάποια ώρα στον χώρο έξω από το ασανσέρ, μετά λίγες στιγμές μέσα, ίσως άνοδος για έναν όροφο, είναι τα στάδια που σιγά-σιγά πείθουν το άτομο ότι ο χώρος δεν είναι τόσο επικίνδυνος όσο νομίζει.

Έτσι, με ένα βήμα την φορά, επιτυγχάνεται η σταδιακή αποευαισθητοποίησή. «Η άμεση αντιμετώπιση της φοβίας –π.χ. ο υψοφοβικός να τίθεται επίτηδες σε ψηλά σημεία- δεν ενδείκνυται. Κατά την γνώμη μου, η αναλυτική μέθοδος –πρώτα ψυχική αναζήτηση και συζήτηση και στην συνέχεια σταδιακή αποευαισθητοποίηση είναι η προτιμότερη μέθοδος. Φυσικά, το να συνδυάζεται με την ψυχοθεραπεία για το υπαρξιακό άγχος είναι και το πιο σωστό», καταλήγει ο κ. Μεταξάς.